Đền Mẫu Thoải
(Water Mother Goddess)
Đia chỉ: Số 177, Đường Hùng Vương, Phường Chi Lăng, TP Lạng Sơn
Sum vầy bên Mẹ Nước
Đền thề Mẫu Thoải còn được biết đến là Đền thờ Mẫu Thoải Cửa Đông (tên hiệu Thủy Tiên Linh Từ). Ban đầu, là ngôi miếu nhỏ được dựng vào thế kỷ XVIII bên cạnh bờ sông Kỳ Cùng. Đền thờ đức thánh Mẫu Thoải Phủ cùng với Quan Lớn Đệ Tam người có công trấn giữ và bảo vệ nhân dân tại phía đông thành cổ Lạng Sơn xưa. Năm 2013, đền Mẫu Thoải đã được Bộ VHTT và DL công nhận là di tích kiến trúc nghệ thuật cấp Quốc Gia nhằm tôn vinh những giá trị về tín ngưỡng tinh thần và vật chất nơi linh thiêng sứ Lạng.
Cảnh quan Đền Mẫu Thoải
Đền Mẫu Thoải là ngôi đền thuộc hệ Tam Phủ và được mệnh danh là Mẫu Đệ Tam (Thoải phủ) danh hiệu là Mẫu Thoải và tương ứng với các vùng miền được cai quản: Cửa sông, suối, ao, hồ, biển...
Để vào đền ta phải đi qua Nghi Môn (cổng đền), Nghi Môn được xây dựng đơn giản gồm 04 cột, hai cột chính ở giữa, hai cột phụ hai bên. Trên đỉnh hai cột chính có đắp Nghê chầu, mặt trước hai cột có đắp câu đối bằng xi măng được dịch:
“Động Đình Thủy quốc Nữ thần tiếng tăm vang dậy
Lạng Sơn kỳ tích Thánh Mẫu đền miếu linh thiêng”
Qua sân, phía bên trái là nhà Đền còn bên phải là khu nhà gia đình và nơi đón tiếp khách, sắp lễ. Đền Mẫu Thoải nằm trên một thế đất đẹp trước là sông sau là núi. Đền được xây dựng theo kiểu chữ Tam gồm 03 gian: Tiền Tế, Đại Bái, Hậu Cung. Trước sân của Đền có một số cung thờ phụ. Hai bên đầu hồi của đền là đôi cột biểu phía trên đỉnh cột có đắp Phượng hí cầu (Tứ Phượng qui tụ).
Không gian tâm linh
Di tích Đền Mẫu Thoải là một điểm thờ tự Tín ngưỡng Tâm linh, trong đó chủ thể thờ chính là Mẫu Thoải, Tam Tòa Thánh Mẫu và Đức Trần Triều (Hưng Đạo Đại Vương Trần Quốc Tuấn) ngoài ra còn có một số vị thần khác dưới Thánh Mẫu, phục vụ và đi theo hầu Thánh Mẫu đó là các hàng Quan, các hàng Chầu và hàng Cô, Cậu…
Gian Tiền Tế gồm Cung Công Đồng với bộ tượng Ngũ Vị Quan Lớn (Tôn Quan). Phía dưới là Tứ Phủ Ông Hoàng (Tứ Phủ Hoàng Tử) đại diện cho cung đồng các giá, hội đồng các quan trong tục thờ Tứ Phủ.
Gian Đại Bái gồm Cung Vua Cha Ngọc Hoàng ở chính giữa, bên phải là cung Sơn Trang, bên trái cung Trần Triều (thờ Hưng Đạo Đại Vương Trần Quốc Tuấn)
Gian Hậu Cung gồm cung Thánh Mẫu và cung Cấm. Cung Mẫu được sắp xếp trang trọng ở chính giữa gian Hậu Cung, cung này gồm có 03 pho tượng Tam Tòa Thánh Mẫu ngồi trong khám ở vị trí cao nhất và đôi cô hầu ở hai bên phía ngoài. Bên trái bàn thờ cô Chín (áo hồng), bên phải bàn thờ cô Bơ (áo trắng).
Cung Cấm được xây dựng trang trọng và kín đáo phía sau cung Tam Tòa Thánh Mẫu, gồm có tượng Thánh Mẫu Thoải (Thoải Phủ) chủ thể của bản đền. Bên phải là Chầu Đệ Tứ, bên trái là Chầu Đệ Tam.
Di tích Đền Mẫu Thoải không có Hội, một năm có 5 ngày Lễ tiết trong năm. Trong đó, lễ tiệc Mẫu (12/6 âm lịch) là đại lễ khánh tiệc với nhiều hình thức tín ngưỡng tâm linh phong phú như tế lễ, dâng hương, diễn xướng hát văn hầu đồng, đóng giá, rước thuyền trên sông Kỳ Cùng…
Ý nghĩa lịch sử
Di tích đền Mẫu Thoải là di tích Kiến trúc Nghệ thuật thờ các vị Thần, Thánh (Nhân Thần và Thiên Thần) có liên quan đến tín ngưỡng Đạo Mẫu của người Việt với những yếu tố Văn hoá - Xã hội - Kinh tế nông nghiệp với nhiều giá trị văn hoá tốt đẹp của dân tộc. Trong một số tài liệu lịch sử để lại cho biết địa điểm đền Mẫu Thoải trong thời kỳ chiến tranh chống Đế quốc Mỹ ác liệt (1968 – 1972) là "Cảng nổi" chuyên tiếp nhận và cung cấp vũ khí đạn được vào chiến trường Miền Nam để đánh Mỹ. Đồng thời nơi đây cũng là địa điểm sinh hoạt văn hoá Tín ngưỡng tâm linh của bà con nhân dân địa phương và trong vùng. Năm 2013, đền Mẫu Thoải đã được Bộ VHTT và DL công nhận là di tích kiến trúc nghệ thuật cấp Quốc Gia.
